Webinar: verlies verwerken

Rouwen is 'doodgewoon' - Ondersteuning van mensen met een verstandelijke handicap

Het webinar Verlies verwerken door Johan Van Holderbeke behandelt het rouwproces, met een focus op hoe mensen met een verstandelijke beperking omgaan met verlies en sterven. Johan begint het webinar met een persoonlijk verhaal over zijn eigen achtergrond en ervaringen, en hij bespreekt zijn studies als leerkracht en orthopedagoog, waarbij hij zich al vroeg richtte op het ondersteunen van mensen met een verstandelijke beperking tijdens rouw.

Muziek en start van het webinar
Het webinar opent met een lied van Herman van Veen over de dood en rouw (je kan de tekst hieronder als bijlage downloaden) waarvan Johan zegt: “Het is misschien een beetje een driftig lied, maar eigenlijk komen er wel heel veel zaken in voor die heel realistisch zijn in verband met de dood”. Hij gebruikt dit om in te leiden wat er in de rest van het webinar aan bod zal komen: het bespreken van de dood en hoe mensen dit kunnen verwerken.

Achtergrond en ervaring van Johan
Johan werkte jarenlang als leerkracht in het buitengewoon onderwijs en heeft zich gespecialiseerd in het werken met mensen met een verstandelijke beperking. Tijdens zijn opleiding orthopedagogiek schreef hij een scriptie over rouwverwerking bij deze doelgroep, wat in de vroege jaren negentig nog een nieuw onderwerp was. Hij benadrukt dat het onderwerp belangrijk blijft omdat mensen met een verstandelijke beperking specifieke ondersteuning nodig hebben tijdens het rouwproces.

Rouwonderwijs
Johan heeft zijn studenten in drie stappen onderwezen over de dood en rouw. Deze stappen zijn:
1. Kennis over leven en dood: hij laat leerlingen nadenken over wat leven precies is, door kenmerken van levende wezens uit te leggen, zoals voortplanting, eten en bewegen.
2. Gevoelens tijdens rouw: hierbij bespreekt hij de verschillende emoties die bij een rouwproces komen kijken.
3. Rituelen rondom de dood: hij onderwijst over de verschillende gebruiken die bij de dood horen, zoals begrafenissen en andere rituelen.

Het is belangrijk om eerlijk te zijn over de dood. Duidelijke communicatie is cruciaal

Het belang van begrip van leven en dood
Johan benadrukt dat het cruciaal is voor mensen met een verstandelijke beperking om te begrijpen wat leven en dood zijn. Hij legt uit dat het onderscheid tussen de fysieke dood, waarbij alle functies zoals ademhaling en beweging stoppen, en de psychische dood (bijvoorbeeld het gevoel dat iemand al dood is voordat ze fysiek sterven) vaak moeilijk te begrijpen is voor mensen met deze beperkingen.

Het rouwproces en mensen met een verstandelijke beperking
Het is een misvatting dat mensen met een verstandelijke beperking niet rouwen. Johan  legt uit dat hun reacties op verlies vaak niet fundamenteel verschillen van die van mensen zonder verstandelijke beperking. Ze kunnen reageren op vier verschillende gebieden:
1. Gedrag: huilen, wenen, vloeken.
2. Gevoelens: verdriet, maar ook onverwachte gevoelens zoals boosheid.
3. Fysieke gewaarwordingen: bijvoorbeeld hoofdpijn of buikpijn.
4. Gedachten: sommige mensen kunnen hallucinaties ervaren, zoals het gevoel dat ze de overledene hebben gezien.

Hechting en het effect op rouw
Een belangrijk aspect dat hij benadrukt, is de rol van hechting in het rouwproces. Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak een kwetsbare of juist een te sterke hechting, wat hun rouwverwerking complex kan maken. Hij beschrijft dat een slechte hechting, bijvoorbeeld doordat iemand langere tijd in het ziekenhuis heeft doorgebracht, kan leiden tot moeilijkheden met rouw. Aan de andere kant kan een “symbiotische relatie”, waarbij ouder en kind zich één voelen, ook leiden tot een ingewikkeld rouwproces als een van hen overlijdt.

De complexiteit van rouwverwerking
Johan maakt een duidelijk onderscheid tussen rouwreacties en rouwverwerking. Rouwreacties zijn de directe emotionele of fysieke reacties op een verlies, zoals huilen of boosheid. Rouwverwerking daarentegen gaat over het proces van het een plaats geven van het verlies in het leven, wat Johan beschrijft als een levenslang proces: “Dat eindigt eigenlijk nooit. Als je rouwt om iemand blijft dat ergens gelijk een schaduw”.

Ondersteuning van rouw bij mensen met een verstandelijke beperking
Johan geeft praktische tips om mensen met een verstandelijke beperking te ondersteunen in hun rouwproces:
- Zorg voor duidelijke communicatie: gebruik kernachtige taal zoals “iemand is dood” in plaats van eufemismen als “hij is heengegaan” of “in slaap gevallen”.
- Gebruik symbolen en rituelen: dit kan helpen om het verlies tastbaar te maken, zoals een kaarsje branden bij een foto.
- Betrek hen bij afscheidsrituelen: als een persoon met een verstandelijke beperking dit wil, laat hen deelnemen aan rituelen zoals een begrafenis of crematie. Dit kan hen helpen om het verlies beter te verwerken.
- Visuele herinneringen: het aanleggen van een fotoalbum of een doos met herinneringen kan helpen om de overledene een blijvende plaats te geven in het leven.

Conclusie
Johan sluit het webinar af met een lied van Pieter de Jong over een persoon met een handicap die geen bezoek meer krijgt (tekst als bijlage hieronder te downloaden). Hij wijst op het belang van voortdurende ondersteuning voor mensen met een verstandelijke beperking in hun rouwproces. Hij benadrukt dat rouwen niet lineair is en dat iedereen het op zijn eigen manier en tempo doet. De kracht van rituelen, openheid, en het erkennen van de complexiteit van rouw kunnen bijdragen aan een betere verwerking van verlies, ook bij mensen met een verstandelijke beperking.

Hieronder kan je de presentatie van het webinar downloaden.